«Բռնեցրեք» երեխային լավ բան անելիս…
Ստեֆանի Պետերսոնը ներկայացնում է պարզ կանոններ, որոնք վերաբերում են երեխայի «սովորական» վարքային խնդիրներին և առաջին հերթին ունեն կանխարգելիչ նշանակություն: Իհարկե, դրանք օգտակար կլինեն նաև ծանր վարքային խանգարումների դեպքում, բայց այդ պարագայում առաջնային են վարքի շտկման այլ մեթոդները:
Ստեֆանի Պետերսոն (Stephanie Peterson) –Հարավային Միչիգանի Համալսարանի (ԱՄՆ) հոգեբանության ֆակուլտետի պրոֆեսոր, վարքային վերլուծաբան: Մասնագիտացումը խնդրային վարքի տարբեր ասպեկտների ուսումնասիրությունն է:
Ծնողներն առաջին հերթին պետք է հասկանան, որ երեխայի վարքը շատ բանով պայմանավորված է հենց իրենց՝ ծնողների վարքով: Երբ երեխան ցանկալի կամ անցանկալի վարքը է դրսևորում, ծնողների անմիջական արձագանքից է կախված, թե այն ինչպես կամրապնդվի և ինչպես կարտահայտվի հետագայում:
Կան մի քանի ստրատեգիաներ, որոնց օգնությամբ ծնողները կարող են փոխել վարքի կոնտեքստը և երեխայի համար ստեղծել «հաջողության հասնելու պայմաններ»:
1. Մշտապես ուշադրություն դարձրեք երեխայի լավ վարքին
Ծնողները պետք է ուշադիր հետևեն երեխային և աշխատեն «բռնեցնել» նրան լավ բան անելիս: Հեշտ է, երբ երեխան իրեն լավ է պահում, և մտածել. «Լավ է, երեխան խաղում է, կարող եմ իմ գործերով զբաղվել»: Ստացվում է, որ երբ երեխան դրսևորում է ցանկալի վարք, նրան ոչ մեկ ուշադրություն չի դարձնում:
Առաջին բանը, որ խորհուրդ կտայի ծնողներին, հատուկ «փնտրեք» երեխայի լավ վարքի դրսևորումները, և, երբ երեխան իրեն լավ է պահում, ուշադրություն դարձրեք դրան, ինչ-որ կերպ նշեք դա, գովեք նրան, թեկուզ պարզապես ասեք. «Շատ ապրես»: Հետևեք, որ իրեն լավ պահելու դեպքում երեխան ինչ-որ բան է ստանա, որ այդպիսի վարքը «շահավետ» լինի իր համար:
Հաճախ է պատահում, որ երեխան իրեն լավ է պահում, և դա անտեսվում է: Բայց երբ ինչ-որ սխալ է թույլ տալիս, ծնողները դրան անմիջապես անդրադառնում են: Ստացվում է, որ ծնողի ուշադրությանն արժանանալու համար երեխան պետք է իրեն վատ պահի: Սա ծուղակ է, որի մեջ ընկնելը շատ հեշտ է:
Այդ պատճառով, կարևոր է զարգացնել հետևյալ սովորությունը. հետևել, թե ինչպես է իրեն պահում երեխան, «որսալ» լավ վարքը, ուշադրություն դարձնել դրան և հնարավորինս հաճախ գովել կամ այլ ձևով խրախուսել նրան:
2. Խնդրային վարքի դեպքում մտածեք դրա պատճառների մասին
Եթե, այնուամենայնիվ, անցանկալի վարք է դրսևորվել, մտածեք, թե կոնկրետ ի՞նչ է ստանում երեխան դրա արդյունքում: Հաստատ կա մի բան, որն այդպիսի վարքը շահավետ է դարձնում երեխայի համար: Դա կարող է լինել ուշադրության արժանանալու ցանկությունը, մեծի կամ այլ երեխայի սպեցիֆիկ արձագանքը: Միգուցե նա կռիվ է սարքում, որովհետև ցանկանում է հետ ստանալ իրենից վերցրած խաղալիքը, կամ բղավում է, որովհետև չի ցանկանում ինչ-որ բան անել: Փորձեք հասկանալ, թե ի՞նչ է ցանկանում ստանալ նա այդ ձևով:
Եթե դա ձեզ հաջողվում է, աշխատեք այնպես անել, որ այդպիսի վարքը չբերի երեխայի ուզած արդյունքին: Օրինակ, եթե երեխան կռվում է խաղալիքի համար, հետևեք, որ նա չստանա այդ խաղալիքը կռվելու արդյունքում: Սպասեք, մինչև վարքի այդպիսի դրսևորումը դադարեցնի: Երբ երեխան հանգստանա, ավելի տեղին վարք հուշեք նրան և հետևեք, որ իր ուզածը ստանա այն դրսևորելու արդյունքում:
Իհարկե, միշտ չէ, որ դա հնարավոր է: Բայց աշխատեք այդ ուղղությամբ, և եթե ձեզ մոտ ստացվի, կտեսնեք, որ երեխան սկսում է դրսևորել ցանկալի վարք, որովհետև դա է իրեն տալիս ուզած արդյունքը:
Բոլոր ժամանկների 20 կանոն ծնողների համար
3. Հատուկ ստեղծեք իրավիճակներ, որոնցում երեխան կկարողանա մարզել ցանկալի վարքը
Շատ հաճախ, հատկապես, երբ երեխան զարգացման առանձնահատկություններ ունի, ծնողները սկսում են «կանխագուշակել» նրա ցանկությունները և կատարել դրանք: Խնդիրն այն է, որ այս դեպքում երեխան ստիպված չի լինում որևէ բան խնդրել: Այսինքն, դուք հնարավորություն չեք տալիս երեխային զարգացնել լավ վարքը:
Կոչ եմ անում աշխատել հնարավորինս հաճախ ստեղծել իրավիճակներ, որոնցում երեխան կկարողանա դրսևորել և զարգացնել ցանկալի հմտությունները: Հուշեք նրան, սովորեցրեք:
4. Ձեր սպասումներն առավելագույնս կոնկրետ և հասկանալի դարձրեք
Մի շատ կարևոր ստրատեգիա ևս. երեխայի առջև դրված խնդիրը բաժանեք փոքր և հստակ քայլերի: Կան մի քանի սխալներ, որոնք հաճախ են նկատվում ծնողների մոտ: Դրանցից մեկն անհասկանալի և վերացական պահանջներն են:
Օրինակ, երբ ասում են «սենյակդ հավաքիր», ինձ համար դա կարող է նշանակել մի բան, մեկ ուրիշի համար այլ: Բոլորովի պարտադիր չէ, որ մաքուր սենյակի վերաբերյալ իմ և մեկ ուրիշի չափանիշները համընկնեն: Երեխայի համար դա կարող է նշանակել «հավաքել բոլոր թափթփված իրերը, խցկել պահարանի մեջ և փակել դուռը»:
Տվյալ դեպում ավելի կոնկրետ հրահանգը կհնչի մոտավորապես այսպես. «Հավաքիր թափթփված հագուստդ և կախիր պահարանի կախիչներից»: Այս ձևով իմ սպասումները դառնում են շատ ավելի հասկանալի:
Եթե խոսեք կոնկրետ և խնդիրը բաժանեք փոքր մասերի, հավանականությունը, որ ձեր պահանջները կկատարվեն, նշանակալիորեն կմեծանա: Կարող եք գովել նրան ամեն քայլից հետո, «որսալ» նրա լավ վարքը:
Բազմաթիվ գիտական հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ մեր պահանջների ձևակերպումը շատ մեծ նշանակություն ունի: Այսպես, եթե ասենք «Մի՛ վազիր», դժվար թե հասնենք մեր ուզածին: Բայց եթե ասենք «Քայլիր իմ կողքով», ենթարկվելու հավանականությունը շատ ավելի մեծ կլինի: Դա կոչվում է խնդրանք «ինչ անել» «ինչ չանել»-ի փոխարեն:
Այսպիսով, կարևոր է պահանջները կոնկրետ ձևակերպել, խուսափել «չ» մասնիկից, խնդիրը բաժանել փոքր, պարզ քայլերի և կանոնավոր գովել կատարածի համար:
5. Օրն այնպես կազմակերպեք, որ երեխայի սիրած և չսիրած զբաղմունքները հաջորդեն իրար
Եթե երեխայի օրն այնպես կազմակերպվի, որ երեխայի սիրած զբաղմունքները բնական ձևով հաջորդեն ոչ այնքան սիրած զբաղմունքներին, դա կարող է նշանակալիորեն լավացնել նրա վարքը:
Այս ձևով երեխայի մոտ կբարձրանա իր առջև դրված խնդրները կատարելու մոտիվացիան, և հաջողության հասնելու հավանականությունը նույնպես:
Այս ստրատեգիան կոչվում է Պրեմակի սկզբունք, բայց հաճախ այն անվանում ենք «տատիկի կանոն», որովհետև տատիկն է ասում. «Սկզբում ճաշդ կուտես, հետո քաղցրավենիքը»: Նույնն էլ այստեղ է:
6. Երբեք մի մոռացեք, որ մեծը դուք եք
Շատ հավանական է, որ երեխաներն իրենց վատ պահեն, կռվեն, ձեզ հունից հանեն: Նրանց արարքները կարող են ձեզ մոտ վախ, անհանգստություն, բարկություն առաջացնել, նաև վշտացնել: Երեխան դեռ փոքր է, նա սովորում է և անխուսափելիորեն սխալներ է թույլ տալու:
Պետք է հիշեք, որ մեծը դուք եք: Եթե երեխան վիրավորում է, չպետք է դուք էլ ձեզ երեխայի պես պահեք:
Եթե սուր արձագանքեք, ընդամենը կսրեք խնդիրը: Այդ պատճառով, երբեմն կարևոր է մի քայլ հետ գնալ, խորը շնչել և հիշել, որ ինքներդ էլ իդեալական չեք, որ դուք էլ կարող եք սխալներ թույլ տալ, որ որևէ սարսափելի բան չկա, երբ հանգստանաք, կարող եք գլուխ հանել դրանից: Եվ վերջապես, կարևոր է հիշել, որ խնդրային վարքի ամեն մի դեպք ոչ թե վշտացնում, այլ ինչ-որ նոր բան է սովորեցնում:
Երեխան ոչ թե փորձում է նեղացնել ձեզ, այլ տեղեկացնել ինչ-որ խնդրի մասին, որը լուծում է պահանջում: Երեխան փորձում է ցույց տալ, որ ինքը չգիտի, թե ինչպես է դա արվում, կամ ինչ ենք ուզում իրենից: Կամ, ցույց է տալիս, որ չի ցանկանում անել դա:
Մտածեք, թե «Ի՞նչ է ասում այդ վարքը: Ի՞նչ է պետք սովորեցնել երեխային»: Դա չի նշանակում, որ երեխան կամ ծնողը վատն են: Դա իրավիճակ է, որը խոսում է լուծում պահանջող խնդրի մասին: Եվ այդ պահը պետք է օգտագործել, որպեսզի և′ երեխան, և′ ծնողը ինչ-որ նոր բան սովորեն:
Մի կարևոր բան ևս: Շատ կարևոր է տարանջատել այն, ինչը ծնողը կարող է վերահսկել, և այն, ինչը նրա իշխանությունից դուրս է: Ծնողը չի կարող փոխել այն փաստը, որ երեխան հաշմանդամ է, որ աուտիզմ ունի կամ այդպիսի խառնվածք: Բոլոր նմանատիպ պատճառները, որով ծնողները փորձում են բացատրել երեխայի վարքը, նրանց ուժերից վեր է փոխել:
Բայց մենք կարող են ազդել շրջապատող աշխարհի այն փոփոխականների վրա, որոնք վարքի վրա շատ ավելի մեծ ազդեցություն ունեն, քան կարծում ենք:
Մի′ արգելեք երեխայի կխչուն վարքային սովորությունը
