Ագրեսիայի այլընտրանքի հմտություններ
(նախադպրոցական տարիք)

Շարունակություն: Նախորդը.  Զգացմունքների հետ վարվելու հմտություններ

(ըստ Մոսկովյան  շրջանի կրթության գործնական հոգեբանության կենտրոնի )

IV. Ագրեսիայի այլընտրանքի հմտություններ

30. Սեփական շահերը խաղաղ ձևով պաշտպանել կարողանալը

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է  ներկայացնել սեփական տեսակետը, խոսել սեփական կարիքների մասին, համառություն դրսևորել մինչև խնդրանքը բավարարելը կամ փոխզիջման հասնել՝ անտեսելով մեղքի զգացում առաջացնող դիտողությունները:

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                            ա/ երեխան ցանկանում է կենդանաբանական այգի գնալ, ինչը նրան վաղուց խոստացել են ծնողները, բայց ոչ մի կերպ խոստումը չեն կատարում,                                                                                                    բ/ երեխան ցանկանում է հեծանիվ քշել, իր հերթն արդեն հասել է, բայց մյուս երեխան չի ցանկանում նրան տալ հեծանիվը:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան կուտակում է անհաջողությունների փորձը: Երբ նրան անտեսում են կամ լուրջ չեն ընդունում, նա դառնում է շուտ վիրավորվող կամ խանդոտ:

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                     1. Երեխան արդեն հասկանում է, թե որքանով է արդարացի այն, ինչն ինքը պահանջում կամ ցանկանում է անել:                                                                                                                                              2. Նաև հասկանում է, թե ով է խանգարում իրեն անել/ստանալ ուզածը:                                                        3. Կարող է իրեն խանգարողին ասել իր արդարացի պահանջի մասին:                                                        4. Առաջարկում է փոխզիջումներ:                                                                                                                      5. Համառորեն և հանգիստ կրկնում է իր պահանջը մինչև ուզածը ստանալը:                                                6. Եթե խոսքը հասակակցի մասին է, ի վերջո դիմում է դաստիարակի օգնությանը:

31. Դժգոհություն արտահայտել կարողանալը

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է հասկանալ և ասել այն, ինչը դուր չի գալիս իրեն: Ինքնարտահայտման այս ձևը կոչվում է «Ես-արտահայտում», որի սխեման հետևյալն է.

• ասել, թե բանն ինչումն է,
• ասել և ցույց տալ, թե ինչ է զգում,
• բացատրել, թե ինչու (թվել պատճառները):

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                            ա/ երեխան ցանկանում է վերցնել մի խաղալիք, որն արդեն վերցրել է այլ երեխա,                                   բ/ երեխան ցանկանում է խաղալ մի տեղում, որն ինչ-որ մեկն արդեն զբաղեցրել է,                                   գ/ երեխային ստիպում են ուտել իր չսիրած շիլան:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան կամ մշտապես զիջում է՝ կորցնելով իր նկատմամաբ հարգանքը, կամ դիմանում է մինչև վերջ, այնուհետև իր շահերը պաշտպանում է ագրեսիվ ձևով:

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                      1. Երեխան չի սպասում մինչև իր համբերությունը սպառվելը, ուղիղ ասում է իր դժգոհության մասին:      2. Ասում է. «Ինձ դուր չի գալիս, երբ …», ընդ որում, նա ոչ մեկին չի մեղադրում:                                        3. Եթե չի կարողանում բավարարել դժգոհությունը և զգում է, որ լցվում է զայրույթով, հեռանում է, որպեսզի հանգստանա:

32. Թույլտվություն հարցնել կարողանալը

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է թույլտվություն հարցնել ուրիշի իրերից օգտվելու համար, կարողանում է շնորհակալություն հայտնել կամ հանգիստ արձագանքել մերժմանը:

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                            ա/ երեխան ցանկանում է գնալ բակ խաղալու,                                                                                                  բ/ երեխան ցանկանում է վերցնել մեծին պատկանող որևէ իր:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան կարող է իր վրա ուղղել մեծերի զայրույթը և նույնիսկ գործել գաղտագողի:

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                              Ստորև ներկայացված են տանից դուրս գալու թույլտվություն ստանալու քայլերը: Նմանատիպ քայլեր կարելի է կազմել ցանկացած այլ թույլտվություն ստանալու համար:

1. Նախքան տանից դուրս գալը, երեխան թույլտվություն է հարցնում ծնողներից կամ մեծերից նրան, ով պատասխանատու է իր համար (այստեղ կարևոր է, որ հարցն ուղղված լինի ոչ թե ցանկացած մեծի, այլ նրան, ով պատասխանատու է նրա համար):                                                                                                    2. Լսում է մեծի պատասխանը և ենթարկվում.                                                                                                     ա/ եթե ստանում է թույլտվություն, ասում է «շնորհակալություն» կամ «ցտեսություն»,                               բ/ եթե մեծը թույլ չի տալիս, արտահայտում է իր հիասթափությունը և հարցնում թույլտվություն ստանալու հնարավոր տարբերակները:

33. Հանգիստ արձագանքել կարողանալը, երբ չեն ընդգրկում խմբի ընդհանուր գործունեության մեջ

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է հարցնել մյուսներին միանալու հնարավորություն մասին, հարցնել պատճառները, եթե չեն ընդգրկում խաղի մեջ, առանց վիրավորվելու ինչ-որ բան է առաջարկում ընդհանուր գործին միանալու համար (նոր դեր, իր խաղալիքները):

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                            ա/ երեխային չեն թողնում միանալ խաղին, որն արդեն միասին խաղում են այլ երեխաներ,                      բ/ երեխաներն ինչ-որ բան են կառուցում և չեն ցանկանում, որ նա միանա իրենց:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան շատ շուտ է հրաժարվում իր մտադրությունից, հեռանում և իրեն միայնակ է զգում՝ կուտակելով վիրավորանքի փորձը:

Հաճախ վտարվում են հետևյալ երեխաները.

• ոչ սովորական արտաքինով (շեղաչքություն, նկատելի սպիներ, կաղություն և այլն),
• էնուրեզով կամ էնկոպրեզով հիվանդ,
• իրենց պաշտպանել չկարողացող,
• փնթի հագնված,
• մանկապարտեզ չհաճախող,
• պարապմունքներին վատ արդյունքներ ունեցող,
• այն երեխաները, որոնց ծնողները չափից դուրս շատ են շրջապատում հոգատարությամբ,
• շփվել չկարողացող երեխաները:

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                     1. Երեխան, որին խաղի մեջ չեն ընդգրկում, կարող է.                                                                                       ա/ հարցնել, թե ինչու չեն թողնում միանալ խաղին,                                                                                       բ/ մեկ անգամ ևս խնդրել խաղալ նրանց հետ,                                                                                                   գ/ առաջարկել դեր, որն ինքը կարող է կատարել խաղում,                                                                               դ/ մեծին օգնության դիմել:                                                                                                                                2. Կրկնակի մերժում ստանալով, երեխան կարող է հարցնել, թե կարող է արդյոք խաղալ նրանց հետ            ավելի ուշ:                                                                                                                                                          3. Եթե ասում են «ոչ», կարող է այլ երեխաներ գտնել կամ իր համար զբաղմունք հորինել:

34. Կարողանում է ադեկվատ արձագանքել այն իրավիճակներին, երբ իրեն ծաղրում են

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է հանգիստ վերաբերվել ու պատասխանել ծաղրողին:

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                            ա/ երեխայի վրա ծիծաղում են հասակակիցները նրա սովորությունների, արտաքինի, հետաքրքրությունների հետ կապված,                                                                                                              բ/ վարքի կամ արտաքինի հետ կապված ծնողները ծաղրում են սեփական երեխային:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան վիրավորվում է և իրեն զգում «սպիտակ ագռավ», միայնակ և վատը:

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                        1. Երեխան կարողանում է հաղթահարել սկզբնական «հարվածը» և վերականգնել հավասարակշռությունը:                                                                                                                                    2. Կարող է հարցնել ինքն իրեն. «Պետք է՞ արդյոք հավատամ նրան, ինչ ասաց վիրավորողը»:                  3. Սադրանքին պատասխանելու պատրաստակամություն է դրսևորում (առաջինը ծաղրել սկսելը լավ չէ, բայց ծաղրանքին պատասխանել կարելի է և պետք է):                                                                                    4. Իրավիճակի ավարտին երեխան գոհ է իրենից:

35. Հանդուրժողականություն դրսևորելու կարողություն

Հմտության բովանդակությունը. պատրաստ է այլ երեխաների ընդունել այնպիսին, ինչպիսին կան և փոխհարաբերությունների մեջ մտնել նրանց հետ: Ներառում է կարեկցանք դրսևորելու ունակությունը:

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                                ա/ բակում հանդիպել է ֆիզիկական թերություն ունեցող երեխայի,                                                                բ/ խմբում այլ ազգության երեխա կա:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան դաժան է, մեծամիտ, սադրիչ վարք ունի:

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                      1. Երեխան նկատում է, որ ինչ-որ մեկը նման չէ իրեն և մյուս երեխաներին: Նա կարող է խոսել այդ մասին, հարցնել մեծին:                                                                                                                                      2. Աստիճանաբար, հաճախ մեծի օգնությամբ, կարող է զգալ, որ այդ տարբերություններն այնքան էլ էական չեն:                                                                                                                                                            3. Կարող է նաև նկատել իր և տարբերվող երեխայի միջև եղած նմանությունները, այդ մասին ասել մեծին:                                                                                                                                                                  4. Շփվել այդ երեխայի հետ այնպես, ինչպես մյուսների հետ:

36. Կարողանալ ընդունել սեփական ընտրության հետևանքները (սեփական սխալի նկատմամբ վերաբերմունքը)

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է խոստովանել, որ սխալվել է և չվախենալ սխալներից:

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                                ա/ երեխան գնացել է զբոսնելու առանց մեծերի թույլտվությունը հարցնելու,                                                բ/ երեխան չի ցանկացել կիսել խաղալիքները մյուսների հետ, իսկ նրանք, ի պատասխան, նրան խաղի մեջ չեն վերցրել,                                                                                                                                                    գ/ երեխան առանց թույլտվության մանկապարտեզից տուն է բերել ուրիշի իրը:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան սկսում է խորամանկել և խաբել, որպեսզի խուսափի սեփական մեղքն ընդունելուց: Կամ էլ մշտապես իրեն մեղավոր է զգում (նևրոտիկ զարգացում):

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                      1. Երեխան կարողանում է սխալին վերաբերվել որպես հնարավոր երևույթի. «Ես սխալվել եմ: Դա նորմալ է, բոլորն էլ սխալվում են»:                                                                                                                      2. Կարող է ինքնուրույն (թեկուզ ոչ անմիջապես կոնֆլիկտից հետո) ասել, թե իրեն ինչ է սովորեցրել սխալը. «Ես այլևս այդպես չեմ անի, որովհետև …»:                                                                                          3. Նա կարող է իրենը դարձնել մեծի վերաբերմունքը սխալին և ասել. «Հիմա ես գիտեմ, թե ինչպես չի կարելի անել»:

37. Անտեղի մեղադրանքներին արձագանքել կարողանալը

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է զգալ, թե արդյո՞ք մեղադրանքն արդարացի է և ասել իր անմեղ լինելու մասին:

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                                ա/ դաստիարակը մեղադրում է երեխային մի արարքի համար, որը կատարել է մեկ այլ երեխա,                բ/ ծնողները մեղադրում են երեխային կորցնելու համար այն իրը, որն իրենք են դրել ինչ-որ տեղ և մոռացել այդ մասին:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան չի կարողանում պաշտպանել իրեն, սովորում է իրեն մեղավոր զգալ ցանկացած իրավիճակում (նևրոտիկ զարգացում):

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                      1. Երեխան կարող է ինտուիտիվ զգալ, թե արդյո՞ք իրեն արդարացի են մեղադրում:                                    2. Կարող է համարձակություն ունենալ ասել, որ մեղավոր չէ, և իրեն անարդարացի են մեղադրում:          3. Պատրաստ է լսել, թե ինչպես է մեծը բացատրում իր տեսակետը:                                                                4. Եթե համաձայն է մեղադրանքի հետ, հասկացնել է տալիս այդ մասին, նույնիսկ կարող է շնորհակալություն հայտնել: Եթե համաձայն չէ, ասում է մեծին, որ միևնույն է, մեղադրանքն անարդարացի է համարում:

38. Կարողանում է արձագանքել այն իրավիճակին, երբ մեղավոր է

Հմտության բովանդակությունը. կարողանում է գնահատել, թե մեղավոր՞ է արդյոք ինքը ստեղծված իրավիճակում: Եթե մեղավոր է, իրավիճակը շտկելու միջոցներ գտնել (ներողություն խնդրել, ուղղել):

Իրավիճակներ, որտեղ տվյալ հմտությունը դրսևորվում է.                                                                                ա/ երեխան կոտրել է մայրիկի ծաղկամանը,                                                                                                      բ/ մանկապարտեզում երեխան չի ցանկանում քնել և թռչկոտում է մահճակալի վրա, երբ դաստիարակը դուրս է եկել:

Երբ հմտությունը ձևավորված չէ, երեխան սկսում է հորինել, խորամանկել և խաբել, որպեսզի խուսափի իր մեղքն ընդունելուց:

Տվյալ հմտությունը կազմող քայլերը.                                                                                                      1. Երեխան հասկանում է, թե ինչում են իրեն մեղադրում և կարող է դիմակայել մեղադրանքին:                2. Եթե մեղավոր է, ընտրում է մի բան, որը կարող է շտկել իրավիճակը.                                                              ա/ ներողություն խնդրել,                                                                                                                                      բ/ հավաքել իր թափածը և այլն:

3. Գործում է № 36 ունակությանը համապատսախան:

Բնօրինակը

Շարունակությունը. Սթրեսը հաղթահարելու հմտություններ